Porozumienia Sierpniowe

14 sierpnia mija 39 lat od podpisania w sali BHP Stoczni Gdańskiej Porozumień Sierpniowych, które pozwoliły na powstanie NSZZ „Solidarność” – pierwszej w krajach komunistycznych, niezależnej od władz, legalnej organizacji związkowej.

Hasła strajkowe na murach Stoczni Gdańskiej
https://www.tvn24.pl/zdjecia/sierpien-1980-fotografie-strajku-w-stoczni-gdanskiej,47542,lista.html

Sytuacja gospodarcza w lipcu 1980 roku

W drugiej połowie lat 70. gospodarka PRL uległa poważnemu załamaniu. Przyczyn takiego stanu rzeczy było wiele. Główną z nich jednak okazało się obciążenie budżetu spłatą kredytów zaciągniętych w państwach zachodnich na początku dekady. Po kilku latach ogromnej poprawy poziomu życia – sfinansowanej w znacznej mierze na koszt wspomnianych kredytów – obywatele musieli zmierzyć się z brakami w zaopatrzeniu w artykuły pierwszej potrzeby oraz czasowymi przerwami w dostawach energii elektrycznej.

Rząd próbował ratować sytuację makroekonomiczną poprzez radykalne podwyżki cen różnego rodzaju towarów. 1 lipca 1980 roku wprowadzono podwyżkę na produkty mięsne sprzedawane w stołówkach i kioskach zakładów pracy. To wydarzenie, w połączeniu z represjonowaniem opozycjonistów po wydarzeniach Czerwca ’76 oraz wyborem kardynała Karola Wojtyły na urząd papieski w październiku 1978 roku, spowodowało wybuch strajków w zakładach pracy w całym kraju.¹ „Nieuzasadnione przerwy w pracy” – jak nazywała strajki partyjna propaganda i pisały ówczesne gazety – zaczęły się w początkach lipca, m.in. w WSK PZL-Mielec, Zakładach Metalurgicznych POMET w Poznaniu i Przedsiębiorstwie Transbud w Tarnobrzegu. 16 lipca wybuchły strajki w Lublinie. Oprócz żądań ekonomicznych po raz pierwszy pojawił się postulat nowych wyborów do oficjalnych związków zawodowych. W miarę powiększania się fali strajków robotnicy zaczęli również domagać się zmian w funkcjonowaniu związków zakładowych i gwarancji bezpieczeństwa. Do końca lipca strajkowało już ok. 80 tys. osób w 177 zakładach pracy. W połowie sierpnia 1980 r. wybuchły strajki na Wybrzeżu, gdzie wciąż żywa była pamięć o krwawo stłumionych przez komunistyczne władze protestach robotniczych w grudniu 1970 r.²

Ze względu na skalę protestów, władze PRL postanowiły pójść na ustępstwa. Delegacje rządowe podpisywały z poszczególnymi komitetami porozumienia, które w znacznej mierze spełniały żądania strajkujących. Wydawałoby się, że fala niepokojów wkrótce wygaśnie. I być może tak by się stało, gdyby nie zwolnienie suwnicowej, działaczki Wolnych Związków Zawodowych – Anny Walentynowicz – 5 miesięcy przed osiągnięciem wieku emerytalnego.

14 sierpnia 1980 roku Gdańscy robotnicy powiedzieli: „Dość!”. Tego dnia właśnie wybuchł strajk w Stoczni Gdańskiej. Nikt wówczas nie przypuszczał, że cała Polska, a wraz z nią już niedługo, cała zniewolona przez dyktaturę komunistyczną Europa, wkraczają na drogę wolności. Władza w krajach „obozu socjalistycznego” była przecież ciągle bardzo silna, a Związek Radziecki był jedną z największych potęg na świecie.

Tłum zgromadzony przed Bramą nr 2 Stoczni Gdańskiej im. Lenina Fot. Wikipedia (CC BY-SA 3.0 PL)

Strajk w Stoczni Gdańskiej początkiem zmian ustrojowych

Strajk w Stoczni Gdańskiej zorganizowali działacze Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża – opozycyjnej, nielegalnej organizacji utworzonej w 1978 r. Organizatorem WZZ był członek KSS „KOR” Bogdan Borusewicz, a do współzałożycieli WZZ należeli m.in. Lech Wałęsa, Andrzej Gwiazda, Anna Walentynowicz i Krzysztof Wyszkowski.
Bezpośrednią przyczyną wybuchu strajku w Gdańsku było żądanie przywrócenia do pracy Anny Walentynowicz i Lecha Wałęsy, zwolnionych za działalność w niezależnych od władzy wolnych związkach zawodowych. Wałęsa, który w dniu wybuchu strajku był poza stocznią, musiał dostać się do niej przeskakując mur oddzielający zakład od miasta. 15 sierpnia strajk rozszerzył się na inne zakłady Trójmiasta. W nocy z 16 na 17 sierpnia powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, któremu przewodniczył Lech Wałęsa.
16 sierpnia strajk omal się nie zakończył, ponieważ dyrektor stoczni Klemens Gniech zgodził się na spełnienie początkowych postulatów: przywrócenie do pracy Walentynowicz i Wałęsy, podwyżkę płac dla każdego zatrudnionego, budowę pomnika ofiar grudnia 1970 r., gwarancje nietykalności dla strajkujących. Wałęsa ogłosił koniec strajku, ale kilku członków komitetu strajkowego sprzeciwiło się, wzywając do strajku solidarnościowego z zakładami, które w tym czasie podjęły strajki. Utworzono Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, w skład którego weszli przybyli do stoczni delegaci innych strajkujących zakładów. Przewodniczącym MKS został Wałęsa, a w skład prezydium weszli działacze WZZ. Prezydium MKS tworzyli: Wałęsa, dwóch wiceprzewodniczących – Andrzej Kołodziej i Bogdan Lis – oraz Lech Bądkowski, Joanna Duda-Gwiazda, Wojciech Gruszecki, Andrzej Gwiazda, Stefan Izdebski, Jerzy Kmiecik, Zdzisław Kobyliński, Henryka Krzywonos, Stefan Lewandowski, Alina Pienkowska, Józef Przybylski, Jerzy Sikorski, Lech Sobieszek, Tadeusz Stanny, Anna Walentynowicz i Florian Wiśniewski.³

MKS przedstawił listę 21 postulatów. Najważniejszym z nich był postulat pierwszy: „Akceptacja niezależnych od partii i pracodawców wolnych związków zawodowych”. Kolejne postulaty strajkujących załóg żądały prawa do strajku; wolności słowa, druku i publikacji; przywrócenia do pracy zwolnionych z powodów politycznych; podania w środkach masowego przekazu informacji o utworzeniu MKS i opublikowania listy postulatów; podjęcia działań na rzecz wyprowadzenia kraju z kryzysu; wypłacenia strajkującym wynagrodzenia za okres strajku; wzrostu płac o 2 tys. zł; gwarancji waloryzacji płac w stosunku do wzrostu cen i inflacji; pełnego zaopatrzenia rynku w artykuły żywnościowe; zniesienia cen komercyjnych i sprzedaży za dewizy w tzw. eksporcie wewnętrznym; doboru kadry kierowniczej według kompetencji, a nie przynależności partyjnej, w tym zniesienia przywilejów dla MO i SB; wprowadzenia kartek na mięso i przetwory do czasu opanowania sytuacji na rynku; obniżenia wieku emerytalnego; zrównania rent i emerytur „starego portfela” do aktualnie wypłacanych; poprawy warunków pracy służby zdrowia; zwiększenia liczby miejsc w żłobkach i przedszkolach; wprowadzenia płatnego, trzyletniego urlopu macierzyńskiego; skrócenia czasu oczekiwania na mieszkanie; podwyżki diet; wprowadzenia wszystkich sobót jako dni wolnych od pracy.⁴ Postulaty więc wychodziły daleko poza zwykłe żądania pracownicze, domagały się wolności, sprawiedliwości i równości dla wszystkich obywateli. Był to pierwszy tak szeroki ruch w kraju pod władzą komunistów, który występował w obronie podstawowych praw człowieka.

http://www.archiwapomorskie.pl/zarchnszzs/miedzyzakladowy-komitet-strajkowy/

Reakcja społeczeństwa na strajki sierpniowe

Strajkujący już od pierwszych dni protestów spotkali się z ogromnym poparciem wśród całego społeczeństwa. Bramy stoczni tonęły w kwiatach. Wywieszono narodowe flagi i portrety papieża Jana Pawła II. Dla strajkujących grali artyści. W stoczni wydawano niezależny biuletyn, drukowano ulotki. Na żądanie MKS w Trójmieście wprowadzono prohibicję. 64 intelektualistów wystosowało apel do władz o podjęcie rozmów z MKS: „Apelujemy do władz politycznych i do strajkujących robotników, aby była to droga rozmów, droga kompromisu” – napisali. W ich apelu czytamy również: „Robotnicy polscy z dojrzałością i determinacją walczą dziś o prawa swoje i nas wszystkich do lepszego i godniejszego życia. W tej walce miejsce całej postępowej inteligencji jest po ich stronie. […] Wymogiem nadrzędnym narodowej racji stanu jest dziś natychmiastowe rozpoczęcie przez powołaną komisję rządową rozmów z Międzyzakładowymi Komitetami Strajkowymi […], niezbędne jest uznanie prawa załóg do wyłaniania autentycznych reprezentacji związkowych w drodze wyborów”. Wielu członków organizacji opozycyjnych (m.in. KOR i Ruchu Młodej Polski) również czynnie wsparto strajki organizując np. strajkową poligrafię czy zaopatrzenie. Ukazujący się w stoczni w sierpniu Strajkowy Biuletyn Informacyjny był najbardziej poszukiwaną wówczas gazetą w Gdańsku. Była to pierwsza od wielu lat, jawnie ukazująca się gazeta poza zasięgiem państwowej cenzury.
Równocześnie z całego świata płynęła pomoc i wyrazy poparcia. Przyjeżdżały delegacje związków zawodowych z zachodniej Europy przywożąc sprzęt i pieniądze dla strajkujących,
Od początku strajku w stoczni były też liczne ekipy zagranicznych dziennikarzy, dzięki którym cały świat dowiedział się o walce polskich robotników.

17 sierpnia ks. Henryk Jankowski z gdańskiej parafii św. Brygidy odprawił w stoczni pierwszą mszę św. Zbiorowe modlitwy stały się zwyczajem w protestującej stoczni.

Msza święta polowa podczas strajku w Stoczni Gdańskiej im. Lenina. Foto: PAP/Erazm Ciołek

Sprawą strajkujących stoczniowców interesował się cały kościół katolicki w Polsce. 26.08. prymas Polski kard. Stefan Wyszyński, który obawiał się interwencji sowieckiej, wezwał na Jasnej Górze, by zaprzestać strajków. Zostało to oczywiście wykorzystane przez propagandę, która ocenzurowane fragmenty jego homilii pokazała telewizja. „Im sumienniej będziemy pracowali, tym mniej będziemy pożyczali” – ten fragment homilii telewizja powtarzała wielokrotnie. Pominęła zaś takie m.in. stwierdzenia: „Abyśmy jednak mogli wypełniać swoje zadania, niezbędna jest suwerenność narodowa, moralna, społeczna, kulturalna i ekonomiczna. (…). Choć dzisiaj tak jest, że pełnej suwerenności między narodami powiązanymi różnymi układami i blokami nie ma, to jednak są granice dla tych układów, granice odpowiedzialności za własny naród, za jego prawa, a więc i prawo do suwerenności”.⁵

Znaczenie sierpniowych strajków

31 sierpnia w sali BHP Stoczni Gdańskiej przedstawiciel strajkujących, Lech Wałęsa, oraz przedstawiciel rządu – wicepremier Mieczysław Jagielski podpisali jedno z czterech porozumień, które przeszły do historii jako porozumienia sierpniowe.

https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/919345,37-lat-temu-podpisano-porozumienia-sierpniowe

Gdy na bramie nr 2 pojawił się Lech Wałęsa i oznajmił: „Mamy Niezależne Samorządne Związki Zawodowe” zgromadzony po drugiej stronie wielotysięczny tłum spontanicznie skandował: „Dziękujemy!”. Delegacja rządowa zgodziła się m.in. na utworzenie nowych, niezależnych, samorządnych związków zawodowych, prawo do strajku, budowę pomnika ofiar grudnia 1970, transmisje niedzielnych mszy św. w Polskim Radiu i ograniczenie cenzury. Przyjęto też zapis, że nowe związki zawodowe uznają kierowniczą rolę PZPR w państwie. Uroczystość podpisania porozumienia transmitowała TVP.

To właśnie te wydarzenia umożliwiły narodziny Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, który niewątpliwie przyczynił się do upadku komunizm nie tylko w Polsce, ale w całej Europie Środkowo-Wschodniej. Słynne obalenie muru berlińskiego w listopadzie 1989 roku – które dla wielu obcokrajowców jest symbolem upadku komunizmu – było skutkiem tego, co 39 lat temu zaczęło się w Gdańsku. To tutaj rozpoczął się demontaż systemu, który po zakończeniu II wojny światowej podzielił nie tylko Berlin i Niemcy, ale i całą Europę na dwa wrogie obozy.

Postulat 22
Przestańcie stale nas przepraszać
I mówić, że błądzicie.
Spójrzcie na nasze zmęczone twarze
Szare i zmięte, jak nasze życie.
Przestańcie dzielić nas i skłócać,
Rozdzielać punkty, przywileje,
Przemilczać niewygodne fakty,
Fałszować historyczne dzieje.
Przywróćcie wartość wielu słowom,
By już nie były pustymi słowami,
By żyć z godnością i pracować
Z solidarnością między nami.
Przestańcie stale nas przepraszać
I mówić, że błądzicie.
Spójrzcie na nasze matki, żony,
Szare i zmięte jak nasze życie.⁶