18 czerwca 1792 w pobliżu Zieleniec, niewielkiej wioski na terenie dzisiejszej Ukrainy, wojsko polskie pod wodzą Józefa Poniatowskiego pobiło armię rosyjską generała Herkulesa Morkowa. Dla uczczenia tego zwycięstwa król Stanisław August Poniatowski ustanowił order, który dzisiaj uznawany jest za najważniejsze polskie odznaczenie wojskowe – Virtuti Militari.
Pomysłodawcą orderu był sam książę Józef Poniatowski. Za jego pośrednictwem chciał podnieść morale swoich żołnierzy. Początkowo odznaczenie miało formę owalną, jednak już po kilku miesiącach istnienia przybrało formę krzyża – znaną zresztą do dziś.
Trudna historia
W czasie wojny w obronie Konstytucji 3 maja Virtuti Militari miał dwie klasy – złotą, przeznaczoną dla oficerów i srebrną, dla podoficerów i szeregowych. Po stworzeniu statutu order przyznawano w pięciu klasach: Srebrnej i Złotej (w formie medalu) oraz Kawalerskiej, Komandorskiej i Wielkiej (w formie krzyża).
Pierwotny wygląd medalu Virtuti Militari – złoty (rewers) i srebrny (awers), 1792 r. Fot. Muzeum Wojska Polskiego.
U zarania znaczenie orderu wykraczało poza chęć uhonorowania najdzielniejszych żołnierzy. Kawalerowie Orderu Virtuti Militari mieli tworzyć bractwo, którego celem była odbudowa potęgi dawnej Polski. Nic dziwnego, że nie podobało się to Katarzynie II – po zwycięstwach rosyjskich w latach 1792-1794 wymusiła na polskim królu wycofanie orderu. Stało się to w styczniu 1794 roku. Do tego czasu odznaczenie otrzymało ponad 500 osób.
Na karty historii Order Virtuti Militari wrócił w czasach Księstwa Warszawskiego. Tym razem przetrwał do czasów powstania listopadowego, po którego upadku został zdegradowany do roli pamiątkowej odznaki rosyjskiej przyznawanej za wybitne zasługi… w tłumieniu powstania. Rosjanie, chcąc obniżyć znaczenie orderu, przyznawali go niemal masowo. Do 1835 roku wyróżniono w ten sposób ponad 100 tysięcy żołnierzy.
Wasilij Stepianowicz Zołotarew z rosyjską wersją Virtuti Militari.
Właściwą rangę Virtuti Militari odzyskało po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Ustawa z 1 sierpnia 1919 roku przywracała najważniejszy polski order wojskowy w pierwotnym kształcie. Chcąc nawiązać do chwalebnej tradycji, powołano przy tym Zgromadzenie Kawalerów Orderu Virtuti Militari, którego kanclerzem był sam Józef Piłsudski.
Odznaczenie przyznawane było przez cały okres międzywojenny, następnie podczas II wojny światowej – zarówno przez Rząd RP na Obczyźnie, jak i Ludowe Wojsko Polskie. Po zakończeniu wojny uprawnienia do przyznawania orderu otrzymał najpierw Prezydent RP, potem Rada Państwa. Zgodnie z praktyką władz komunistycznych polski order w najwyższych klasach przyznawano głównie dowódcom radzieckim, obniżając przy tym jego znaczenie. Po 1989 roku wrócono do przedwojennych kryteriów przyznawania, a także dodano zapis, że order może być przez wręczony tylko w czasie wojny lub najpóźniej pięć lat po jej zakończeniu.
Koszulka „Virtuti Militari” marki Surge Polonia.
Dowódcy, żołnierze, miasta
W swojej ponad dwustuletniej historii Virtuti Militari przyznawano wybitnym polskim dowódcom wojskowym, oficerom, prostym żołnierzom, a także oddziałom wojskowym, miastom czy organizacjom cywilnym. Wśród odznaczonych znajdują się m.in. Tadeusz Kościuszko, Józef Poniatowski, Jan Henryk Dąbrowski, Józef Piłsudski, Józef Haller, Władysław Anders czy Tadeusz Bór-Komorowski.
Order przyznawano także kobietom. Otrzymała go słynna Józefa Rostkowska, uczestniczka powstania listopadowego, weteranka walk m.in. pod Białołęką, Grochowem czy w obronie Warszawy. Innej barwnej postaci z czasów powstania listopadowego – Barbarze Czarnowskiej – przyznano order po potyczce w okolicach Sierpca, w której poprowadziła do kontrataku polski pułk. W jego efekcie pokonany został doborowy oddział rosyjskiej jazdy.
Orderem Virtuti Militari uhonorowano także Lwów. Miało to miejsce po wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku. Józef Piłsudski przyznał miastu odznaczenie w uznaniu bohaterstwa mieszkańców podczas obrony przed armią ukraińską (w 1919 roku) i bolszewicką (w 1920 roku). Wówczas order przyznano też najmłodszemu kawalerowi – został nim Antoś Petrykiewicz zaliczany do Orląt Lwowskich. Poległ 16 stycznia 1919 roku w wieku 13 lat, broniąc Lwowa przed żołnierzami ukraińskimi.
Odznaczenie Lwowa orderem Virtuti Militari w 1920 roku.
W czasach powojennych Orderem Virtuti Militari odznaczono Związek Zawodowy Pracowników Poczt, Telegrafów i Telefonów – koło Gdańsk. Miało to związek z bohaterską obroną Poczty Polskiej z września 1939 roku. Dotychczas jest to jedyna organizacja cywilna wyróżniona odznaczeniem. Nietypowym „kawalerem” jest okręt ORP Błyskawica. Polski niszczyciel, weteran walk na Atlantyku, Morzu Śródziemnym czy Morzu Północnym został odznaczony Krzyżem Złotym 28 czerwca 1987 roku.
Niepewna przyszłość
Ustawa z 16 października 1992 roku o orderach i odznaczeniach wskazała, że Order Virtuti Militari może być przyznawany wyłącznie w czasie wojny. Tym samym uniemożliwiła przyznawanie najwyższego odznaczenia wojskowego żołnierzom uczestniczącym w zagranicznych misjach ONZ, NATO czy UE.
Order Virtuti Militari wg dz. ustaw RP nr 90-1992 poz. 452.
Klub Kawalerów Orderu Wojennego Virtuti Militari od wielu lat apeluje o rozszerzenie kryteriów przyznawania odznaczenia. Jego członkowie zwracają uwagę na zmianę sposobu prowadzenia wojny w XXI wieku – szczególnie w kontekście działań terrorystycznych. Prośbie weteranów przeciwstawiają się środowiska historyczne, wskazując na fakt, że tradycyjnie Order Virtuti Militari przyznawany był w czasach wojny, a zmiana tej zasady byłaby sprzeniewierzeniem się tradycji przedwojennej Polski oraz woli marszałka Józefa Piłsudskiego.
Dotychczas administracja rządowa nie zdecydowała się na zmianę zasad przyznawania Virtuti Militari.
Czy Waszym zdaniem Order Virtuti Militari powinni otrzymywać żołnierze biorący udział w zagranicznych misjach? Piszcie w komentarzach.
Artykuł Virtuti Militari – król polskich orderów pochodzi z serwisu Blog Surge Polonia - Historia i patriotyzm.